বাঙলার জামপুরাণ

এই তালিকায় ‘জাম’ নামটি আছে এমন সব বৈজ্ঞানিক নাম দেয়া হয়েছে। এই উদ্ভিদগুলো একাধিক গোত্রের ও গণ-এর অন্তর্ভূক্ত। সাধারণত Myrtaceae গোত্রের Syzygium গণভূক্ত উদ্ভিদগুলোই ‘জাম’ হিশেবে গণ্য হয়ে থাকে। এটি কোনো চূড়ান্ত তালিকা নয়, বরং আপাতসুলভ তথ্যগুলো একত্রিত করার চেষ্টা। এ তালিকা থেকে নাম গ্রহণ করার ক্ষেত্রে তথ্যসূত্র উল্লেখের অনুরোধ রইলো। বাঙলা নামের শেষে তৃতীয় বন্ধনীর মধ্যে তথ্যসূত্রের নম্বর (পাদটীকা দ্রষ্টব্য), নামকরণকারী বা ভাষার নাম দেয়া হয়েছে যাতে মূল তথ্যসূত্রটি সহজে খুঁজে পাওয়া যায়। দ্ব্যার্থতা ও বিভ্রান্তি এড়াতে অধিকতর গ্রহণযোগ্য বাঙলা নামটি মসীদীপ্ত (bold) করে দেয়া হয়েছে।
  1. Antidesma ghaesembilla Gaertn.: খুদিজাম (৪), টিমতোয়া (৬), ইয়াব্বুইশে (রাখাইন)
  2. Antidesma khasianum Hook.f.: মেঘাজাম (হাসান মেহেদী), খাসিয়া জাম (৬), বড় ভঙ্গর (৬)
  3. Ardisia elliptica Thunb.: কাঠজাম (৫), বনজাম (৬), বুনো জাম (৬), ছায়াটিকা (৬)
  4. Ardisia solanacea (Poir.) Roxb.: বনজাম (৪) (৬), বড় চুলিয়া (চাকমা), সোক্রাপং (মারমা), কুইচ্যা (মুরং), নলিগাছ (তঞ্চৈঙ্গা)
  5. Eranthemum pulchellum Andrews (সমনাম : Daedalacanthus nervosus (Vahl) T.Anderson; Eranthemum pulchellum T.Anderson): ভুঁইজাম (৬), বামনপাতি (৬), কালো বাসক (৫), সুখমুরালি (৬), বামনহাটি (৬), গুলশাম (হিন্দি), নীলামূলী (তামিল)
  6. Erioglossum rubiginosum (Roxb.) Blume: কাকজাম (২), রিঠা (৬), হরিণা (৬)
  7. Eugenia indica (Wight) Chithra: দেশি জাম (৬)
  8. Eugenia mooniana Wight: মুনজাম (৬)
  9. Eugenia roxburghii DC. (সমনাম : Eugenia bracteata (Willd.) Raeusch. ex DC.): হিজলি জাম (৬), লুকলুকি জাম (৩), মেনাদি (৩) (৬), হার্চ (৩)
  10. Ilex godajam Colebr. ex Hook.f.: পুইনাজাম (৬) (১০) (১১), গদাজাম (১০) (১১), জংলিগেওয়া (৬), রক্তিম (৬), গোজা (৬), লোদ (সিলেট)
  11. Ilex umbellulata (Wall.) Loes. (সমনাম : Ilex sulcata Wall. ex Hook.f.): গোদাজাম (২), কাঁটাগোজা (৬), ছাতাগোজা (৬)
  12. Polyalthia suberosa (Roxb.) Thwaites: হামজাম (৭), আমজাম (৬), আমজুম (৬), আমঝুম (৬), কুটিজাম (১), লোহাকড়া (১), বড় চালি (১)
  13. Syzygium amplexicaule (DC.) N.P.Balakr.: গুটিজাম (৬)
  14. Syzygium antisepticum (Blume) Merr. & L.M.Perry: বৈদ্যজাম (৬), সেপ্টিজাম (৬)
  15. Syzygium aqueum (Burm.f.) Alston: পিঠাজাম (৬), পানিজাম (৬), জাম্বো (৩) (৬), জলা গোলাপজাম (৩)
  16. Syzygium balsameum (Wight) Wall. ex Walp.: বুটিজাম (৬)
  17. Syzygium caryophyllatum (L.) Alston: ছোটজাম (মিজানুর রহমান), খুদিজাম (মায়া মাহজাবীন)
  18. Syzygium circumscissum (Gagnep.) Craven & Biffin: শিশুজাম (৬)
  19. Syzygium claviflorum (Roxb.) Wall. ex A.M.Cowan & Cowan: নলিজাম (৬), লম্বা নালিজাম (৩), ছোট হরেজামুনা (৩)
  20. Syzygium cordatum Hochst. ex Krauss: পানিজাম (মায়া মাহজাবীন)
  21. Syzygium cumini (L.) Skeels (সমনাম : Eugenia caryophyllifolia Lam.; Eugenia jambolana Lam): কালোজাম (৩) (৪) (৬) (১০), জাম (৩) (৬) (৮) (১১), জামুন (৬), জম্বু (কালিদাস), জম্বুফল (বিভূতিভূষণ), ফলেন্দ্র (সংস্কৃত), ফলশ্রেষ্ঠ (সংস্কৃত)
  22. Syzygium cymosum (Lam.) DC. (সমনাম : Eugenia cymosa Lam.): জোনাকি জাম (৪), খুরিজাম (৬), খুদিজাম (৬), ক্ষুদেজাম (৪)
  23. Syzygium diospyrifolium (Wall. ex Duthie) S.N.Mitra: গাবজাম (৬)
  24. Syzygium fastigiatum (Blume) Merr. & L.M.Perry: তুরিজাম (হাসান মেহেদী), ফাস্টিজাম (৬)
  25. Syzygium formosum (Wall.) Masam.: ফুলজাম (৩) (৬), পানিয়াজাম (৬), আমবাকে (৩)
  26. Syzygium fruticosum DC. (সমনাম : Eugenia fruticosa (DC.) Roxb.): ফুটিজাম (৬), বনজাম (৩) (৪) (৬), খুদিজাম (৪) (৬) (৮) (৯), কাকজাম (৬)
  27. Syzygium grande (Wight) Walp. (সমনাম : Eugenia cymosa Roxb.; Syzygium firmum (Blume) Thwaites): ঢাকিজাম (৬) (১১), বড়জাম (৬)
  28. Syzygium helferi (Duthie) Chantaran. & J.Parn.: আধিজাম (হাসান মেহেদী), হাফজাম (৬)
  29. Syzygium inophyllum DC.: শুঁটিজাম (৬)
  30. Syzygium jambos (L.) Alston: গোলাপজাম (৩) (৪) (৬) (৯), গুলাব জাম (৬), গোলাব জাম (চাক), গুলাব জামুন (হিন্দি), জাম্বু (কান্নাড়া), পান্নেরালে (কান্নাড়া), সিরকা জামুন (উর্দু)
  31. Syzygium khasianum (Duthie) N.P.Balakr.: খাসিয়া জাম (৬)
  32. Syzygium kurzii (Duthie) N.P.Balakr.: বগিজাম (৩), কুর্জিজাম (৬)
  33. Syzygium lanceolarium (Roxb.) N.P.Balakr.: আতসীজাম (৬)
  34. Syzygium laurifolium (DC.) N.P.Balakr.: লুরিজাম (৬)
  35. Syzygium malaccense (L.) Merr. & L.M.Perry: লাল জামরুল (৩), জামরুল (৪) (৬), মালাক্কা জামরুল (৩)
  36. Syzygium megacarpum (Craib) Rathakr. & N.C.Nair: চালতাজাম (৬), চিয়াবাং (মারমা)
  37. Syzygium myrtifolium Walp.: মীরজাম (৬)
  38. Syzygium nervosum A.Cunn. ex DC. (সমনাম : Eugenia cerasoides Roxb.; Eugenia operculata Roxb.; Syzygium cerasoides (Roxb.) Raizada; Syzygium operculatum (Roxb.) Nied.): বটিজাম (৩), চুকিজাম (বিকাশরঞ্জন, ২০১৯), শিরাজাম (৬), ধাপাজাম (৬), পিয়াসুন (৩), নাদাজাম (৬), গোদাজাম (৬), কায়ামুনা (৩), রাইজাম (মায়া মাহজাবীন), ভুতিজাম (চট্টগ্রাম)
  39. Syzygium oblatum (Roxb.) Wall. ex A.M.Cowan & Cowan: গোলাজাম (৬), গুলাম (৩)
  40. Syzygium polypetalum (Wall.) Merr. & L.M.Perry: দোলাজাম (৬)
  41. Syzygium praecox (Roxb.) Rathakr. & N.C.Nair: খরজাম (৩), পানিজাম (৩), পুরাজাম (৬), জামন (৩)
  42. Syzygium ramosissimum (Blume) N.P.Balakr.: রাম জামরুল (৬), হরে জামুন (৩)
  43. Syzygium reticulatum (Wight) Walp.: জালি জামরুল (৬)
  44. Syzygium rubens (Roxb.) Walp.: লালি জামরুল (৬)
  45. Syzygium samarangense (Blume) Merr. & L.M.Perry: জামরুল (৩) (৪) (৮) (৯), সাদা জামরুল (৩), সামারি জামরুল (৬), লকট (বরিশাল)
  46. Syzygium syzygioides (Miq.) Merr. & L.M.Perry: খয়েরজাম (৬), ক্ষারিজাম (৬), জোনাকজাম (৬), খুদিজাম (৬)
  47. Syzygium tetragonum (Wight) Wall. ex Walp.: চরজাম (৬), গণজাম (৬), করফুল (৩), চামলানে (৩)
  48. Syzygium thumra (Roxb.) Merr. & L.M.Perry: থুরমাজাম (৬)
  49. Syzygium zeylanicum (L.) DC.: লঙ্কাজাম (হাসান মেহেদী), জিলানিজাম (৬), গুড্ডা নেরালে (কান্নাড়া)

তথ্যসূত্র

  1. ঘোষ, শান্তিরঞ্জন (১৯৯৭). পশ্চিমবাংলার উদ্ভিদ (খণ্ড-১). বোটানিক্যাল সার্ভে অব ইন্ডিয়া. কোলকাতা : আগস্ট ১৯৯৭
  2. ঘোষ, শান্তিরঞ্জন (২০০১). পশ্চিমবাংলার উদ্ভিদ (খণ্ড-৩). বোটানিক্যাল সার্ভে অব ইন্ডিয়া. কোলকাতা : এপ্রিল ২০০১
  3. ঘোষ, শান্তিরঞ্জন; ঘড়া, ছবি ও মুর্মু, শিবেন (২০০৮). পশ্চিমবাংলার উদ্ভিদ (খণ্ড-৫). বোটানিক্যাল সার্ভে অব ইন্ডিয়া. কোলকাতা : মার্চ ২০০৮
  4. Tabassum, Rehana (2015). Angiospermic Flora of Gazipur: A Dissertation Submitted to the University of Dhaka for the Degree of Doctor of Philosophy in Botany (Plant Taxonomy). Dhaka University Institutional Repository. Dhaka: May 2015
  5. দে, সুবিমলচন্দ্র (২০১২). উদ্ভিদ পরিচয়. আনন্দ পাবলিশার্স প্রাইভেট লিমিটেড. কোলকাতা : আগস্ট ২০১২
  6. Pasha, Mostafa Kamal and Uddin, Shaikh Bokhtear (2013). Dictionary of Plant Names of Bangladesh (Vascular Plants). First Edition. Janokalyan Prokashani. Chittagong: January 2013
  7. ভট্টাচার্য, শিবকালী (১৯৭৭). চিরঞ্জীব বনৌষধি. খণ্ড-২ (দ্বাদশ মুদ্রণ : আশ্বিন ১৪১৯). আনন্দ পাবলিশার্স প্রাইভেট লিমিটেড. কোলকাতা : জুন ১৯৭৭ (রথযাত্রা ১৩৮৪)
  8. Mollah, Abdur Rob; Mannan, Md. Abdul and Faisal, Arif Mohammad (2005). Plant Resources of Arua and Gopinathpur Beels of Manikganj. IUCN - The World Conservation Union. Bangladesh Country Office. Dhaka: May 2005
  9. Rahman, A.H.M. Mahbubur (2013). "Angiospermic Flora of Rajshahi District, Bangladesh" in American Journal of Life Sciences. Vol. 1, No. 3, 2013, PP. 105-112. doi: 10.11648/j.ajls.20130103.15.
  10. শর্মা, দ্বিজেন (২০১৩ক). প্রকৃতিসমগ্র-১. অনিন্দ্য প্রকাশ. ঢাকা : ফেব্রুয়ারি ২০১৩
  11. শর্মা, দ্বিজেন (২০১৩খ). প্রকৃতিসমগ্র-২. অনিন্দ্য প্রকাশ. ঢাকা : ফেব্রুয়ারি ২০১৩